## Wat is uw situatie?
Misschien merkt u dat uw partner (of andere naaste) sneller boos of geïrriteerd is dan vroeger. Voorbeelden hiervan kunnen zijn:
- Mijn partner wordt snel boos
- Mijn partner kan zomaar iets doen of zeggen zonder erover na te denken
- Mijn partner scheldt anderen uit
- Mijn partner gooit met spullen
- Mijn partner is snel geïrriteerd 
- Ik heb soms het idee niet alles vrijuit te kunnen doen omdat ik bang voor de reactie van mijn partner

## In het kort
Prikkelbaarheid betekent dat iemand zich minder goed kan beheersen en sneller boos of geïrriteerd raakt. Dit kan leiden tot verbale of fysieke uitbarstingen. In een ernstige vorm kan dit agressie zijn. Prikkelbaarheid komt in alle fasen van de ziekte voor – soms zelfs al voordat er bewegingsklachten zijn. 1

In deze video geeft psychiater dr. Erik van Duijn meer informatie over prikkelbaarheid:
<iframe width="560" height="315" src="https://www.youtube.com/embed/0RF2iJto398" title="YouTube video player" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture" allowfullscreen></iframe>

## Waar komt dit door?
Prikkelbaarheid kan verschillende oorzaken hebben:
- Een psychische stoornis, zoals een depressie of een psychose
- Verminderde controle over de emoties, waardoor extremer wordt gereageerd. 2 
- Overvraging. Als er te veel van iemand gevraagd wordt, bijvoorbeeld als iemand te veel opdrachten krijgt en niet alles kan overzien, kan diegene gespannen en geïrriteerd raken 1

## Wat kan ik doen?
- Wanneer de prikkelbaarheid verergert, is het verstandig om met uw partner te bekijken waar de prikkelbaarheid vandaan komt. Prikkelbaarheid kan bijvoorbeeld ook ontstaan door pijn of andere lichamelijke klachten. Net als door slecht slapen of het gebruik van sommige medicijnen 1
- Probeer stressvolle situaties te vermijden door bijvoorbeeld een vast slaapritme en een dagstructuur aan te houden
- U kunt zelf uw gedrag wat aanpassen om het overzichtelijk te houden voor uw partner. Bijvoorbeeld niet te veel opties geven. Zoals kunt u beter niet vragen “wat wil je eten?” maar “wil je pasta of rijst?”. Ook kan het helpen om geen grote opdrachten te geven, maar kleinere opdrachten 2
- Wanneer dit soort aanpassingen niet genoeg helpen, zijn er medicijnen die de prikkelbaarheid wat kunnen verminderen, zoals antidepressiva. 1 Bij agressie kan een antipsychoticum worden gegeven

## Wanneer contact opnemen?
Neem contact op met de huisarts als de prikkelbaarheid verergert of als uw partner agressiever wordt.

## Meer informatie
Voor meer informatie kunt u terecht op [Huntingtonplein - Prikkelbaarheid](https://www.huntingtonplein.nl/over-huntington/wat-is-huntington/psychiatrische-symptomen/prikkelbaarheid/) of [de Vereniging van Huntington](https://www.huntington.nl/leven-met/adviezen-van-psychiater-psycholoog/844-vraag-6.html)

![Line 1.svg](https://huntington-platform-cms-media-prod.s3.eu-central-1.amazonaws.com/Line_1_ef062bead6.svg)

1 [Vereniging van Huntington](https://www.huntington.nl/leven-met/adviezen-van-psychiater-psycholoog/844-vraag-6.html)

2 [Video Topaz](https://www.huntingtonplein.nl/over-huntington/wat-is-huntington/psychiatrische-symptomen/prikkelbaarheid/)

Ik wil beter omgaan met het boze of prikkelbare gedrag van mijn partner/naaste

## Wat is uw situatie?
- Mijn partner/naaste wordt boos als beperkingen worden benoemd
- Mijn partner/naaste vermijdt situaties om iets niet te hoeven doen
- Mijn partner/naaste overschat vaak wat hij/zij nog kan 

## In het kort
Mensen met de ziekte van Huntington hebben niet altijd in de gaten dat de gevolgen van de symptomen door de ziekte komen. Dit wordt gebrek aan ziekte-inzicht of anosognosie genoemd. Dat is een samenstelling van de Griekse woorden ‘nosos’ (ziekte) en ‘gnosis' (kennis). Het kan al in een vroeg stadium voorkomen. Het kan verwarrend of pijnlijk zijn voor u als partner of naaste. Het lijkt soms alsof uw geliefde het expres doet, maar dat is niet zo. 1

## Waar komt het door?
Verminderd ziekte-inzicht kan een gevolg zijn van beschadigingen in de hersenen. Informatie verwerken lukt hierdoor minder goed. Soms weet iemand wel dat hij/zij de ziekte heeft, maar heeft iemand minder inzicht in de gevolgen van de ziekte, zoals het eigen gedrag.

## Wat kan ik doen?
Het is goed om te weten dat het geen onwil is. Uw partner doet het niet expres. De volgende tips kunnen helpen:
- Probeer rustig te blijven, ook als het lastig is
- Blijf met elkaar praten
- Probeer met feiten en voorbeelden uit te leggen waarom u zich zorgen maakt. Zo kan hij/of zich langzaam gaan realiseren dat er iets anders is in de eigen beleving
- Maak afspraken als dingen wat minder goed gaan
- Vraag aan een professional (zoals een neuroloog of psycholoog) om het uit te leggen. Soms wordt dat beter geaccepteerd
- Probeer zoveel mogelijk betrokken te zijn bij afspraken met professionals. U kunt soms een beter beeld schetsen van de situatie of hulpvraag

## Wanneer contact opnemen?
Neem contact op met een psycholoog als u merkt dat het u te veel wordt. U hoeft het niet alleen te doen.

## Meer informatie
Meer informatie over anosognosie kunt u vinden op het [Huntingtonplein](https://www.huntingtonplein.nl/over-huntington/wat-is-huntington/symptomen/gebrek-aan-ziekte-inzicht/).

![Line 1.svg](https://huntington-platform-cms-media-prod.s3.eu-central-1.amazonaws.com/Line_1_ef062bead6.svg)

Bron: [Vereniging van Huntington](https://www.huntingtonplein.nl/over-huntington/wat-is-huntington/symptomen/gebrek-aan-ziekte-inzicht/)

Ik wil beter omgaan met het gebrek aan ziekte-inzicht van mijn partner/naaste

## Wat is uw situatie?
Uw partner (of andere naaste) gedraagt zich anders dan voorheen. Dat kan moeilijk zijn. Voorbeelden van gedragsverandering zijn: 1
- Niet meer willen deelnemen aan activiteiten
- Minder rekening houden met anderen
- Ongevraagde intimiteit 
- Over andermans grenzen gaan
- Onzekerheid
- Dwangmatig gedrag, zoals steeds dezelfde handeling herhalen

## In het kort
De ziekte van Huntington heeft ook invloed op het gedrag. Voor naasten kan het soms lastig zijn om met het veranderde gedrag om te gaan. 2,3

## Wat is het?
De ziekte van Huntington kan invloed hebben op Gedachten (het denken), Gevoel, en het Gedrag van mensen (de drie G’s). Voorbeelden van gedachten zijn “ik kan niet meer zo veel” of “alles is stom”. Voorbeelden van gevoelens kunnen angsten zijn of somberheid. Het gedrag wordt vaak bepaald door gevoelens en gedrag. Veranderingen in gedachten, gevoelens en gedrag kunnen invloed hebben op de relaties met anderen. 1

## Wat merk ik?
U kunt merken dat uw partner zich anders gedraagt dan voorheen. Het komt regelmatig voor dat mensen met ziekte van Huntington last krijgen van dwangmatig gedrag, zoals constant de handen wassen of handelingen herhalen. 3 Een andere verandering die vaak voorkomt is ontremd gedrag. Hierbij heeft iemand moeite om impulsen te controleren, alsof de natuurlijke rem eraf is. 4 Denk aan veel bellen, snoepen, alcohol drinken, met seks bezig zijn of geld uitgeven. 3 Ook kan iemand wantrouwend worden en overal iets achter zoeken. Misschien merkt u dat u of iemand anders wordt beschuldigd. Dit gedrag komt bij een klein deel van de mensen met de ziekte van Huntington voor. 5

## Waar komt dit door?
De ziekte van Huntington beschadigt de hersenen en zorgt dat het denken verandert. 
- Somberheid en negatieve gedachtes kunnen komen door een depressie 1
- Dwangmatig gedrag kan een reactie zijn op het verlies van grip. De ziekte heeft veel invloed op het dagelijks leven, waardoor het voor uw partner soms fijn kan zijn om vast te houden aan bepaalde gewoontes en routines. Dat voelt veilig en vertrouwd. 3
- Wantrouwen kan komen door een psychose. Bij een psychose heeft iemand bijvoorbeeld sterke overtuigingen die niet overeenkomen met de werkelijkheid. 5

## Wat kan ik doen?
- Bij ontremming is het belangrijk om uw partner op een rustige manier aan te spreken op het gedrag en dit consequent te doen. Geef hierbij steeds aan wat u van uw partner verwacht en vraag vriendelijk om het ongewenste gedrag te laten. Stem dit ook af met andere familieleden en naasten
- Dwangmatig gedrag is het beste te behandelen met medicijnen. Soms kan psychotherapie helpen, als uw partner in staat is te leren om anders te denken 1
- Wanen moeten op de eerste plaats behandeld worden met medicijnen. Wanneer uw partner u of de omgeving niet vertrouwt, kunt u zeggen dat de gedachten niet overeenkomen met de werkelijkheid. Wanneer het niet lukt de ander te overtuigen, kunt u zeggen dat u een andere mening heeft en niet in discussie gaan. In extreme gevallen kunt u soms beter niets zeggen 5

## Wanneer contact opnemen?
Neem contact op met uw casemanager, maatschappelijk werker, arts, psychiater of psycholoog wanneer u en/of uw partner last heeft van wantrouwend gedrag, ontremming en dwangmatig gedrag. 

## Meer informatie
Kijk voor meer informatie over gedragsveranderingen bij de ziekte van Huntington op de websites van de [Vereniging van Huntington](https://www.huntington.nl/leven-met/adviezen-van-psychiater-psycholoog.html) of het [Huntington KennisNet Nederland](https://www.hknn.nl/system/files/corporate/documenten/deel_1_partners_en_mantelzorgers_ziekte_van_huntington_jan22_def.pdf)

![Line 1.svg](https://huntington-platform-cms-media-prod.s3.eu-central-1.amazonaws.com/Line_1_ef062bead6.svg)

1 [Vereniging van Huntington](https://www.huntington.nl/leven-met/adviezen-van-psychiater-psycholoog/842-vraag-4.html)

2 [hda.org.uk](https://www.hda.org.uk/getting-help/if-youre-a-carer/managing-challenging-behaviour)

3 [Partners en mantelzorgers](https://www.hknn.nl/system/files/corporate/documenten/deel_1_partners_en_mantelzorgers_ziekte_van_huntington_jan22_def.pdf)

4 [Hersenz](https://hersenz.nl/gevolgen-niet-aangeboren-hersenletsel/ontremming#:~:text=Bij%20ontremd%20gedrag%20heeft%20iemand,gebied%20van%20voeding%20of%20seksualiteit.)

5 [Vereniging van Huntington](https://www.huntington.nl/leven-met/adviezen-van-psychiater-psycholoog/839-vraag-1.html)

Ik wil beter omgaan met het veranderende gedrag van mijn partner/naaste

## Wat is uw situatie?
Mijn partner of andere naaste:
- heeft moeite met eten en/of drinken
- heeft moeite met slikken
- heeft moeite met kauwen
- verliest gewicht
- Ik wil mijn partner helpen voldoende voeding binnen te krijgen
- Ik wil tips voor recepten zodat ik aangepast eten kan koken

## In het kort
Gezond en lekker eten is belangrijk voor lichaam en geest. Gezonde voeding geeft energie, helpt om op gewicht te blijven en draagt bij aan een goed gevoel. 1 Bij de ziekte van Huntington is extra aandacht voor eten en drinken belangrijk. Er ontstaan namelijk na verloop van tijd problemen met eten en drinken. Zo ontstaan er kauw- en slikproblemen en komt gewichtsverlies regelmatig voor. 2 

## Wat kan ik doen?
- Bekijk samen met uw partner tips om het eten en drinken makkelijker te maken. Voorbeelden zijn eten met een kleinere lepel in plaats van een vork, niet praten tijdens het eten omdat dat de kans op verslikken vergroot, en zorgen dat er altijd iemand bij is als uw partner eet. 1 In [deze brochure](https://www.atlant.nl/wp-content/uploads/2019/05/A5-Boekje-Eten-en-Drinken-Huntington-WEBVERSIE-SPREADS.pdf) zijn diverse tips te vinden
- Als u in staat bent om te koken, zijn er verschillende kookboeken te vinden over aangepaste voeding. Boekentips vindt u [hier](https://www.moeilijkslikken.nl/aangepast-voeding/kookboeken)
- Maak een afspraak bij de logopedist die ervaring heeft met de ziekte van Huntington om te kijken of het slikken kan verbeteren 3 
- Zorg dat u weet wat u moet doen als uw partner zich verslikt in eten of drinken. Lees [hier](https://www.huntingtonplein.nl/over-huntington/tips-en-hulpmiddelen/eten-en-drinken/verslikken/) meer over wat u kunt doen. 

## Wanneer contact opnemen?
De logopedist en diëtist kunnen persoonlijk advies geven over eten, drinken en slikken. Neem contact op met de logopedist als slikken, eten of drinken lastiger wordt. Neem contact op met de diëtist als uw partner/naaste gewicht verliest.

## Meer informatie
Meer informatie kunt u vinden op het [Huntingtonplein](https://www.huntingtonplein.nl/over-huntington/tips-en-hulpmiddelen/eten-en-drinken/). 

![Line 1.svg](https://huntington-platform-cms-media-prod.s3.eu-central-1.amazonaws.com/Line_1_ef062bead6.svg)

1 [Vereniging van Huntington](https://www.huntington.nl/de-ziekte-van-huntington/praktische-tips/voeding.html)

2 [Atlant](https://www.atlant.nl/wp-content/uploads/2019/05/A5-Boekje-Eten-en-Drinken-Huntington-WEBVERSIE-SPREADS.pdf)

3 [Niet stikken maar slikken](https://link.springer.com/article/10.1007/s12414-019-0013-y)

Kenniscentrum